Het gaat slecht met de Nederlandse natuur. De aantallen en diversiteit van dieren en planten gaan snel achteruit. Helaas presteert Nederland het slechtste van alle EU-landen wat betreft natuurbescherming. Van al het oppervlakte van Nederland is slechts 13% beschermd natuurgebied, ver onder het Europese gemiddelde van 18% en de natuurbeschermingsdoelen worden bij lange na niet gehaald. Een belangrijke oorzaak hiervan is een overmaat aan stikstof die terechtkomt in natuurgebieden.

Menselijke activiteiten hebben de natuurlijke stikstofkringloop verstoord. Onder andere door het grote gebruik van kunstmest en krachtvoer in de landbouw, is de hoeveelheid bruikbare stikstof sterk toegenomen. Doordat landbouwgewassen en -dieren niet alle toegevoegde stikstof gebruiken, gaat veel stikstof verloren naar bodem, water en lucht. In de veehouderij gaat het name over ammoniak (NH₃), een stikstofgas dat via de lucht wordt verspreid. Daarnaast komen er schadelijke stikstofoxiden (NO_x) in de lucht door uitstoot van industrie en verkeer.

Wanneer stikstof vanuit de lucht neerdaalt op de grond, meestal dus in de vorm van de gassen ammoniak en stikstofoxiden, spreken we van stikstofdepositie. Een deel van die stikstof komt terecht in natuurgebieden. Bijna de helft van de stikstofdepositie op natuurgebieden (46%) is afkomstig uit de landbouw. Ruim 32% van de stikstofdepositie in Nederland komt uit het buitenland en 6% vanuit wegverkeer. De industrie veroorzaakt 1% van de stikstofdepositie.

Wanneer stikstof in natuurgebieden terechtkomt, verstoort het daar de natuurlijke stikstof balans in de bodem. Planten die goed zijn aangepast aan een stikstof-rijke bodems (stikstofminnende planten), zoals grassen, bramen en brandnetels hebben dan een voordeel. Ze kunnen sneller groeien dan planten die juist zijn aangepast op stikstof-arme bodems. Zodoende nemen de snelle groeiers een voorsprong, en kunnen ze het natuurgebied gaan overwoekeren. Met name in heidegebieden en duinen overgroeien de grassen en bramen de originele heide-plantensoorten die gewend zijn aan de stikstof-arme heide- en duingronden. Daardoor neemt niet alleen de diversiteit aan plantensoorten af, maar ook diersoorten die van zulke planten afhankelijk zijn, zoals vlinders en wilde bijen. De afname van insecten heeft ook tot gevolg dat er minder voedsel is voor insectenetende vogels en zoogdieren. Door dit soort kettingreacties gaat de biodiversiteit steeds verder achteruit.

In 2015 heeft de Nederlandse overheid het Programma Aanpak Stikstof (PAS) ingevoerd. Dit zou natuurschade door stikstof tegen moeten gaan, maar ook nieuwe economische activiteiten mogelijk moeten maken. Dat deze aanpak uiteindelijk zou mislukken, leek al duidelijk vanaf het begin. Nieuwe activiteiten die uitstoot veroorzaakten werden toegestaan voordat maatregelen voor de natuur effect hadden. Zo nam het stikstofoverschot verder toe.

De aanpak bleek riskant en bood het bedrijfsleven ook slechts een schijnzekerheid. Het Europese Hof van Justitie oordeelde in november 2018 dat het Nederlandse PAS-stikstofbeleid niet overeen kwam met de Europese regels voor natuurbescherming. De Raad van State heeft vervolgens deze aanpak in mei 2019 ongeldig verklaard.

Nu zit Nederland met een groot probleem. Natuur is het slachtoffer geworden van beleid dat niet goed werkt. En dat heeft ertoe geleid dat nu duizenden projecten stil zijn komen te liggen en boeren protesteren tegen de noodzakelijke maatregelen om stikstofuitstoot te verminderen.

De boodschap van de stikstofuitspraak is simpel: we moeten aan de bak. Het Wereld Natuur Fonds ziet volop kansen. Juist door nu te investeren in natuurherstel kunnen we de problemen oplossen. Daarnaast is het essentieel dat we overgaan naar een duurzame landbouw waar boeren mét natuur werken in plaats van er tegen. Het combineren van natuur met problemen zoals klimaat, waterveiligheid en droogte; het is allemaal mogelijk. Veel boeren willen meewerken aan de oplossing, maar dan moet dit wel mogelijk gemaakt worden. Daarvoor is helder lange termijn beleid van de overheid nodig. Beleid met voldoende tijd en geld voor boeren om de aanpassingen te maken naar een landbouw met toekomst voor boer én natuur.